Không chỉ giết chết hơn 8 triệu người mỗi năm, thuốc lá còn đang âm thầm tàn phá môi trường sống – từ rừng xanh, sông ngòi đến không khí đô thị. Gánh nặng kép mà thuốc lá gây ra đang đòi hỏi hành động khẩn cấp từ toàn xã hội.

Thuốc lá – Tác nhân nguy hiểm đối với sức khỏe cộng đồng

Trước khi đi sâu vào khía cạnh môi trường, không thể bỏ qua thực tế rằng thuốc lá là nguyên nhân gây tử vong hàng đầu có thể phòng ngừa được trên toàn cầu. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), mỗi năm có hơn 8 triệu người chết do các bệnh liên quan đến thuốc lá, trong đó khoảng 1,2 triệu người là nạn nhân của hút thuốc thụ động.

Các chất độc hại trong khói thuốc – như nicotine, carbon monoxide, formaldehyde, arsenic và hàng trăm hợp chất khác – không chỉ tấn công trực tiếp cơ thể người hút mà còn lan tỏa ra không khí, ảnh hưởng đến người xung quanh. Hút thuốc thụ động, đặc biệt là đối với trẻ em và phụ nữ mang thai, có thể gây ra dị tật bẩm sinh, suy giảm miễn dịch, hen suyễn và nhiều biến chứng nghiêm trọng khác.

ảnh minh họa

Vấn đề môi trường từ vòng đời của thuốc lá

Ngành công nghiệp thuốc lá bắt đầu từ nông nghiệp. Cây thuốc lá được trồng phổ biến ở nhiều quốc gia đang phát triển như Brazil, Trung Quốc, Ấn Độ và một số nước châu Phi. Tuy nhiên, để phục vụ cho việc canh tác loại cây này, hàng ngàn hecta rừng bị chặt phá mỗi năm, gây mất cân bằng sinh thái, xói mòn đất và suy giảm đa dạng sinh học.

Việc sử dụng thuốc trừ sâu, phân bón hóa học trong quá trình trồng cây thuốc lá cũng dẫn đến ô nhiễm đất và nguồn nước, ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe của nông dân và cộng đồng xung quanh. Không dừng lại ở đó, quá trình chế biến và sản xuất thuốc lá tiêu tốn rất nhiều nước và năng lượng, phát thải một lượng lớn khí nhà kính – góp phần vào biến đổi khí hậu.

Một trong những loại rác thải phổ biến nhất trên thế giới là đầu lọc thuốc lá, hay còn gọi là tàn thuốc. Theo thống kê, mỗi năm có khoảng 4,5 nghìn tỷ đầu lọc thuốc lá bị vứt ra môi trường. Những đầu lọc này thường chứa cellulose acetate – một loại nhựa không phân hủy sinh học. Trên thực tế, phải mất từ 10 đến 15 năm, thậm chí lâu hơn, một đầu lọc thuốc lá mới có thể phân hủy hoàn toàn trong môi trường tự nhiên.

Không chỉ đơn thuần là rác thải nhựa, đầu lọc thuốc lá còn chứa lượng lớn hóa chất độc hại như nicotine, kim loại nặng và các hợp chất hữu cơ dễ bay hơi – tất cả đều có thể rò rỉ ra đất và nước, gây độc hại cho sinh vật thủy sinh và các hệ sinh thái ven biển. Một nghiên cứu cho thấy chỉ một tàn thuốc có thể làm ô nhiễm tới một lít nước, ảnh hưởng đến sự sống của cá và động vật không xương sống trong môi trường nước ngọt và nước mặn.

Khói thuốc không chỉ ảnh hưởng đến sức khỏe con người mà còn là nguồn gây ô nhiễm không khí tại các khu vực đô thị. Khói thuốc chứa hơn 7.000 hóa chất, trong đó nhiều chất là khí nhà kính hoặc các hợp chất dễ bay hơi nguy hiểm. Ở những nơi công cộng như công viên, nhà chờ xe buýt, vỉa hè, việc hút thuốc gây ô nhiễm không khí cục bộ và làm giảm chất lượng cuộc sống của cư dân đô thị.

Ngoài ra, tàn thuốc và bao bì sản phẩm thuốc lá thường bị vứt bỏ bừa bãi, làm tăng gánh nặng cho hệ thống vệ sinh môi trường đô thị, tiêu tốn hàng tỷ đô la mỗi năm cho việc thu gom và xử lý rác thải thuốc lá.

Gánh nặng kinh tế và xã hội

Gánh nặng kép từ thuốc lá không chỉ nằm ở sức khỏe và môi trường, mà còn thể hiện rõ rệt ở khía cạnh kinh tế. Theo báo cáo của WHO và Ngân hàng Thế giới, thiệt hại kinh tế toàn cầu do thuốc lá gây ra mỗi năm ước tính hơn 1,4 nghìn tỷ USD – bao gồm chi phí chăm sóc y tế, giảm năng suất lao động và thiệt hại môi trường.

Với những quốc gia đang phát triển, nơi thuốc lá được xem là nguồn thu từ xuất khẩu hoặc thuế, lợi ích ngắn hạn từ ngành công nghiệp này không thể bù đắp được những thiệt hại dài hạn về sức khỏe cộng đồng, môi trường và chi phí xử lý hậu quả.

Giải pháp giảm nhẹ gánh nặng

Trước gánh nặng kép mà thuốc lá gây ra, cần có sự phối hợp đồng bộ giữa các chính phủ, tổ chức xã hội và người dân nhằm hướng tới một môi trường không khói thuốc.

Việt Nam đã có Luật Phòng, chống tác hại của thuốc lá từ năm 2012, tuy nhiên việc thực thi còn chưa đồng bộ. Cần có những biện pháp mạnh mẽ hơn như: tăng thuế tiêu thụ đặc biệt đối với sản phẩm thuốc lá, cấm hoàn toàn quảng cáo và tài trợ từ các công ty thuốc lá, mở rộng khu vực cấm hút thuốc và xử phạt nghiêm minh hành vi vi phạm.

Việc nâng cao nhận thức về tác hại của thuốc lá đối với sức khỏe và môi trường nên được lồng ghép vào chương trình giáo dục, truyền thông đại chúng và các chiến dịch cộng đồng. Đặc biệt, giới trẻ cần được trang bị đầy đủ kiến thức để chủ động từ chối thuốc lá và ủng hộ các phong trào sống lành mạnh.

Chuyển đổi mô hình canh tác từ cây thuốc lá sang các cây trồng bền vững khác là một giải pháp lâu dài. Các chính phủ cần hỗ trợ kỹ thuật, tài chính và thị trường đầu ra để giúp nông dân thoát khỏi sự lệ thuộc vào cây thuốc lá – vừa cải thiện thu nhập, vừa bảo vệ môi trường.

Cần thúc đẩy các sáng kiến thu gom, tái chế đầu lọc thuốc lá và xử lý rác thải thuốc lá đúng quy chuẩn. Một số quốc gia như Pháp và Canada đã yêu cầu các công ty sản xuất thuốc lá phải chịu trách nhiệm tài chính đối với việc xử lý rác thải do sản phẩm của họ gây ra – mô hình này hoàn toàn có thể được nghiên cứu áp dụng tại Việt Nam.

Thuốc lá không chỉ là một mối đe dọa đối với sức khỏe con người, mà còn là một nguồn ô nhiễm nghiêm trọng cho môi trường sống. Gánh nặng kép mà nó mang lại đang khiến cả thế giới phải trả giá bằng mạng sống, tài nguyên và tương lai phát triển bền vững. Chỉ khi nhận thức được toàn diện hậu quả của thuốc lá – từ lá phổi con người đến lá phổi xanh của Trái Đất – chúng ta mới có thể xây dựng được một thế giới lành mạnh và trong lành hơn.

Đức Hiếu.