Đâu là “cái bẫy” khiến cho những người nghiện thuốc lá và tỷ lệ hút thuốc lá ngày càng tăng cao. Phân tích nguyên nhân sâu xa của vòng luẩn quẩn nghiện - cai - tái nghiện và bài toán khó của sức khỏe cộng đồng
Đâu là “cái bẫy” khiến cho những người nghiện thuốc lá và tỷ lệ hút thuốc lá ngày càng tăng cao. Phân tích nguyên nhân sâu xa của vòng luẩn quẩn nghiện - cai - tái nghiện và bài toán khó của sức khỏe cộng đồng
Dù chiến dịch chống thuốc lá đã được triển khai mạnh mẽ trong nhiều năm, Việt Nam vẫn nằm trong nhóm 15 quốc gia có tỷ lệ hút thuốc lá cao nhất thế giới. Theo thống kê của Bộ Y tế, hiện vẫn có hơn 15 triệu người hút thuốc, và mỗi năm khoảng 40.000 người tử vong vì các bệnh liên quan đến thuốc lá. Câu hỏi đặt ra là: Tại sao, dù biết rõ tác hại, nhiều người vẫn tiếp tục hút? Và vì sao việc giảm tỷ lệ hút thuốc lá lại khó đến vậy? Câu trả lời nằm ở một “cái bẫy” nhiều tầng – từ sinh học, tâm lý cho đến xã hội – mà không phải ai cũng nhận ra.
1. “Cái bẫy” đầu tiên: Nicotine – chất gây nghiện mạnh hơn cả heroin
Ít ai biết rằng nicotine – thành phần chính trong thuốc lá – là một trong những chất gây nghiện mạnh nhất được biết đến. Khi hút, nicotine đi vào não chỉ trong vòng 10 giây, kích thích tiết dopamine – chất dẫn truyền thần kinh tạo cảm giác hưng phấn, thư giãn, tập trung.
Vấn đề là cảm giác đó chỉ kéo dài vài phút, sau đó cơ thể nhanh chóng “đòi” thêm. Người hút dần cần tăng liều để đạt cùng mức thỏa mãn, hình thành sự lệ thuộc sinh học. Khi cố bỏ, họ phải đối mặt với hàng loạt triệu chứng khó chịu: bồn chồn, mất ngủ, lo âu, cáu gắt, giảm tập trung… khiến phần lớn người cai thuốc sớm thất bại.
PGS.TS Phan Thu Phương, giám đốc trung tâm hô hấp bệnh viện Bạch Mai, cho biết: “Nicotine không chỉ gây nghiện mà còn ‘lừa’ não bộ rằng việc hút thuốc là cần thiết để duy trì cân bằng cảm xúc. Người hút dần không còn hút vì thích, mà hút vì sợ cảm giác khó chịu khi thiếu thuốc.” Đây chính là “cái bẫy sinh học” – khiến người nghiện khó thoát, dù họ hoàn toàn ý thức được sự nguy hiểm.
2. “Cái bẫy” tâm lý: Khi thuốc lá trở thành “bạn đồng hành”
Hút thuốc không chỉ là hành vi sinh học, mà còn là một thói quen gắn liền với cảm xúc và xã hội. Người hút thường xem điếu thuốc là phần tất yếu của cuộc sống – một cách thư giãn, giảm stress, hay thậm chí là công cụ giao tiếp trong công việc.
Trong môi trường làm việc căng thẳng, điếu thuốc trở thành “khoảng nghỉ”. Trong các cuộc gặp gỡ, nó là “cầu nối” tạo không khí thân mật. Thói quen này được củng cố ngày qua ngày, tạo ra sự phụ thuộc tâm lý: hút không phải vì cần nicotine, mà vì không biết làm gì khác để lấp chỗ trống.
Chị Phạm Thu Hằng, một người từng hút thuốc 10 năm, chia sẻ: “Tôi đã cai được nicotine sau 3 tuần, nhưng thói quen cầm điếu thuốc khi căng thẳng thì mất đến vài tháng mới bỏ được. Mỗi khi gặp chuyện buồn, tay lại tự động tìm bao thuốc. Đó là phản xạ đã ăn sâu.”
Chính “cái bẫy tâm lý” này khiến nhiều người tưởng rằng mình đã bỏ thuốc, nhưng chỉ cần một khoảnh khắc yếu lòng – áp lực công việc, một buổi tụ tập bạn bè – họ lại tái nghiện.
PGS.TS Phan Thu Phương, giám đốc trung tâm hô hấp bệnh viện Bạch Mai, đưa ra những giải đáp và những lời khuyên đâu là cái bẫy khiến cho những người nghiện thuốc lá và tỷ lệ hút thuốc lá ngày càng tăng cao: Với thói quen hút thuốc lá thì sẽ dẫn đến tình trạng gọi là nghiện. Nghiện ở đây là cái người hút thuốc lá phụ thuộc vào chất gây nghiện là Nicotin và việc sử dụng như vậy bắt buộc là thói quen của thuốc lá để tạo ra những hiệu ứng tâm thần kinh như: Sảng khoái hơn, tập trung hơn và thấy rằng yêu đời hơn, để duy trì hiệu ứng tâm thần kinh như vậy cho nên người hút thuốc lá mặc dù biết tác hại của thuốc lá, nhưng họ vẫn phải tiếp tục duy trì thói quen.
PGS.TS Phan Thu Phương cho biết thêm: Mặc dù tác hại của thuốc lá đã được đề cập rất nhiều, nhưng số lượng người hút thuốc lá thì vẫn còn rất cao vì những lý do sau: (i) những người hút thuốc lá thường là người có thói quen từ khi còn trẻ cho nên việc mình phải duy trì thói quen đó tạo ra những hiệu ứng tâm thần kinh; (ii) Việc nghiện Nicotin không phải là dễ dàng nói bỏ là bỏ được vì khi đã nghiện Nicotin thì sẽ xuất hiện những triệu chứng rất khó chịu, bứt rứt và họ phải đi tìm điếu thuốc để hút, để có Nicotin và duy trì hiệu ứng tâm thần kinh đó. Bên cạnh đó mặc dù đã có luật phòng chống tại thuốc lá, nhưng việc thực thi luật như thế nào để cho mọi người thực hiện đúng cũng rất quan trọng. Như vậy cần từ hai phía, quyết tâm từ người nghiện thuốc lá và cả việc chúng ta thực thị luật một cách nghiêm túc.
3. “Cái bẫy xã hội”: Khi môi trường dung túng cho khói thuốc
Không thể phủ nhận rằng môi trường xã hội ở Việt Nam vẫn còn khá “dễ dãi” với thuốc lá.
Nhiều người hút nơi công cộng, quán cà phê, nhà hàng, thậm chí cả cơ quan mà không bị nhắc nhở. Hình ảnh người hút thuốc vẫn xuất hiện trên phim ảnh, mạng xã hội - đôi khi được gắn với hình tượng nam tính, bản lĩnh.
Tệ hơn, sự phổ biến của thuốc lá giá rẻ và thuốc lá lậu khiến việc tiếp cận trở nên dễ dàng. Ở nhiều vùng nông thôn, chỉ với vài nghìn đồng, một người đã có thể mua cả bao thuốc. Chính điều này khiến người nghèo - nhóm dễ tổn thương nhất về sức khỏe - lại là nhóm hút thuốc nhiều nhất.
Các chuyên gia y tế công cộng cảnh báo: “Nếu không thay đổi thái độ xã hội, mọi nỗ lực cai nghiện cá nhân sẽ như muối bỏ bể. Người muốn bỏ thuốc vẫn phải hít khói thụ động hằng ngày, khiến ý chí giảm dần.”
4. “Cái bẫy mới”: Sự xuất hiện của thuốc lá điện tử và Pod
Những năm gần đây, một dạng “bẫy” mới xuất hiện – tinh vi hơn: thuốc lá điện tử (vape, pod).
Các sản phẩm này được quảng cáo rầm rộ là “ít độc hại”, “giúp cai thuốc lá truyền thống”, hay “thời thượng hơn”. Song, thực tế, chúng vẫn chứa nicotine và hàng trăm hóa chất khác, thậm chí còn dễ gây nghiện hơn do hương vị hấp dẫn, thiết kế nhỏ gọn và dễ giấu.
Nhiều thanh thiếu niên – chưa từng hút thuốc lá truyền thống – bắt đầu dùng Pod “cho vui”, rồi nhanh chóng lệ thuộc mà không nhận ra. Đây là “cái bẫy thế hệ mới”, khiến công tác phòng chống thuốc lá trở nên phức tạp hơn bao giờ hết.
5. Thoát khỏi “ma trận khói”: Cần cách tiếp cận mới
Để thoát khỏi chuỗi bẫy này, không thể chỉ dựa vào ý chí cá nhân. Cần có sự phối hợp đồng bộ giữa chính sách – y tế – truyền thông – cộng đồng.
F Nhà nước cần siết chặt quản lý quảng cáo, buôn bán và tiếp thị thuốc lá, đặc biệt là thuốc lá điện tử.
F Hệ thống y tế phải mở rộng dịch vụ hỗ trợ cai nghiện, tư vấn tâm lý, điều trị thay thế nicotine.
F Các chiến dịch truyền thông cần thay đổi cách tiếp cận: không chỉ nói “thuốc lá gây hại”, mà phải đánh trúng cảm xúc và nhận thức xã hội, giúp người hút thấy rằng “bỏ thuốc là một lựa chọn đáng tự hào”.
Đồng thời, gia đình và cộng đồng đóng vai trò cực kỳ quan trọng. Sự quan tâm, khích lệ, cùng tạo môi trường “không khói thuốc” chính là liều thuốc hiệu quả nhất.
Bước ra khỏi chiếc “lồng khói”
Thuốc lá không chỉ là một sản phẩm, mà là một cái bẫy nhiều tầng – sinh học, tâm lý, xã hội – được giăng ra tinh vi.
Muốn thoát ra, người nghiện cần không chỉ nghị lực, mà cả sự đồng hành của cộng đồng. Mỗi điếu thuốc dập tắt không chỉ là hành động cá nhân, mà là thông điệp về trách nhiệm với sức khỏe, với người thân và với thế hệ tương lai.
Chỉ khi nào chúng ta nhận diện rõ “cái bẫy” và cùng nhau tháo gỡ, xã hội mới thật sự bước ra khỏi chiếc lồng khói mờ bao phủ suốt nhiều thập kỷ qua.
Từ bỏ thuốc lá thì không hề dễ dàng, nhưng sử dụng thuốc lá không chỉ gây hại cho sức khỏe mà còn để lại những gánh nặng cho gia đình và xã hội. Vì một cuộc sống xanh, hãy nói không với khói thuốc lá.
Đào Lê Hoàng
Email của bạn sẽ không được hiển thị công khai. các trường bắt buộc được đánh dấu (*)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Danh sách bình luận